Archive - 23 Ака, 2016 - Хыпар

Пĕчченлĕх туйăнмасть

Шурă, хура, ула... такка

Историсĕр, чĕлхесĕр малашлăх çук

Сăмахĕ янăратăр, юрри-кĕвви шăрантăр

Сусăрлăх - çитменлĕх мар

Çулсăр нушаланакансен ыйтăвĕ Кремле çитнĕ

Йĕп те хĕсĕнсе ан кĕтĕр

Куçăхтарас марччĕ

“Нимĕçсем пирĕн салтаксене çилленнĕ - йĕркене пăхăнса вăрçмаççĕ имĕш...”

Эпир пынă кун Патăрьел районĕнчи Пăлаçи Атăкра пурăнакан Анатолий Павлов ĕçреччĕ. Ăна кил умĕнче кĕтсе тăнă хушăра чăх-чĕп вĕçсе каçайми хуралтине урлă пăхса çаврăнтăмăр. Пахчине тирпейлесе тасатнă, хăяр йăранĕсене уйăх каяллах хатĕрлесе хунă.

Чăваш чĕлхи кунĕ умĕн хама канăç паман ыйтусем тавра калаçмасăр чăтаймастăп. Ывăлăм 4-мĕш класра вĕренет. Унпа кашни кунах уроксем тăватпăр. Математикăпа, вырăс чĕлхипе ытлах нушаланмастпăр, анчах та хула ачисем валли хатĕрленĕ «Чăваш чĕлхи» программа ансат мар. Вĕренекенсем пирки каламастăп та, хăш-пĕр ĕçе ашшĕ-амăшĕ çеç мар, вĕрентекенсем хăйсем те пурнăçлаймаççĕ. Эпĕ уйрăм çырма йышăннă сăмахсен словарьне те хатĕрлерĕм хам валли. Тĕслĕхрен, «улатакка» сăмаха мĕншĕн уйăрмалла-ха? Мĕн, пирĕн, чăвашсен «шурă такка» е «хура такка» та пур-им? Тепĕр халăх çынни чăвашла вĕренес тесе «такка» сăмаха словарьте шыраса пăхĕ те — тупаймĕ. Ун пирки шухăшласа пăхман-ши пирĕн чĕлхеçĕсем? «Питçăмартине» уйăрни те пуçа вырнаçмасть. Çак сăмахсене уйрăм çырни кама мĕн парать-ши? Чăваш чĕлхин орфографине йăлт арпаштарса пĕтерчĕç. Хăçан та пулсан пурте пĕрешкел тата тĕрĕс çырма пуçлăпăр-ши?

Çитес тунтикун, ака уйăхĕн 25-мĕшĕнче, Чăваш чĕлхин кунне паллă тăватпăр. Çак кун Аслă вĕрентекенĕмĕр Иван Яковлев çут тĕнчене килнĕ. Хăйĕн пĕтĕм пурнăçне чăваш халăхне çутта кăларассишĕн тăрăшнăскер ыттисене те çак ырă пархатара малалла тăсма пилленĕ. «Халăх шухăшлавĕ, тĕнчекурăмĕ унăн тăван чĕлхинче палăрать, çавăнпа та тăван чĕлхесĕр ăнăçлă çутĕçĕ те пулма пултараймасть», — тенĕ Иван Яковлев. Кирек хăш халăхăн та тăван чĕлхи, паллă çыннисем пур. Вĕсенчен пысăк пуянлăх çук. Шупашкарта пĕлÿ пухакан ачасем паллă чăвашсене пĕлеççĕ-и?

Хула шкулĕсенче чăваш чĕлхипе литератури вĕрентекенсем пĕрлĕхе пухăннăранпа кăçал вунă çул çитет. Чăваш чĕлхи кунĕ çывхарнă май ассоциаци ертÿçине Зоя Лукинана хаçат тĕпелне чĕнтĕмĕр.

— Шупашкарта чăваш чĕлхипе литератури вĕрентекенĕсен ассоциацийĕ 2006 çулхи çурла уйăхĕнче йĕркеленчĕ. Çак ĕçе пуçарса яраканĕсенчен пĕри — мониторингпа аталану центрĕн методисчĕ Надежда Гордеева. Малтанах пĕрлешĕве нумай çул Анисия Игнатьева ертсе пычĕ. 2013 çултанпа ку тивĕçе эпĕ пурнăçлатăп.

Ирхине ĕçе кайнă май Анютăна троллейбусра кашни кунах куратăп. Чылай чухне юнашар ларкăч çинех лекетпĕр. Малтан амăшĕ леçетчĕ ăна шкула, юлашки вăхăтра пĕчченех çÿрекен пулчĕ. Мĕн пĕчĕкрен япăх курать хĕрача. Çапах тантăшĕсенчен нимĕнпе те уйрăлса тăмасть вăл: кулленех шкула çÿрет, ĕмĕтленет, çăмăл атлетикăпа туслă, рок-концертсене килĕштерет. Уçă кăмăллă хĕр пĕрчи кирек кампа та пĕр чĕлхе тупать. Çитĕнсен куçаруçă пулма, çемье çавăрма ĕмĕтленет вăл. Куç вăйĕ пулмасан та çынна витĕр курма пĕлет. Пĕрмай йăл çиçекен ăшă чунлă хĕрача теприн шалти кăмăл-туйăмне чунпа туять.

Шупашкар районĕнчи Пархикассинчи Василий Курбаткин вăрçă ветеранĕ Шоссе урамĕпе шоссе çулпа утма ĕмĕтленни çинчен хамăр хаçатра пĕлтĕрех çырнăччĕ. Ял хапхинчен кĕрсенех пылчăк çăрăлнине хăнăхма çук паллах. Çитменнине тата вырăнĕ шурлăхлă — çумăр çумасан та лачакаллă.

Коля тете тин çеç гараж умĕнче хăй ăсталанă çÿп-çап урапине юсатчĕ, тахăш самантра хирĕççисем патĕнчен ун çине хăйне кирлĕ хатĕр-хĕтĕр тиесе те çитрĕ. Алă усса ларма хăнăхманскер пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçтерсе кăна çÿрет. Картишĕнче мăлатукпа шаккакаларĕ те тепĕртакран кил хушшинче пăчкă сасси кăларчĕ.

Хĕрĕм шкул пĕтерсен хулана вĕренме кайрĕ. Часах Сергейпе туслашрĕ. Пĕр хушăран пĕрле пурăнма тытăнчĕç. Туй тумасăрах арлă-арăмлă пурăнма эпир те чармарăмăр. Ун чухне тăвансене кĕрекене пухма укçа-тенкĕ çукрахчĕ. Хĕрĕмĕре шăпах хваттер туянса панăччĕ.

Часах Настя пире кукамайпа кукаçи тума хатĕрленни паллă пулчĕ. Куншăн хĕпĕртерĕмĕр кăна. Анчах... кĕрÿ ăна пăрахса кайрĕ. Хĕрĕмĕртен икĕ çул çамрăкрахскер яваплăхран хăрарĕ-ши? Нумай асапланчĕ Настя. Мана кăна систересшĕн пулмарĕ, анчах амăшĕн чĕри епле ан туйтăр çакна?

Фашистсем Мускав тата Сталинград патĕнче мĕншĕн вилмеллех шăннă? Каска салтак пурнăçне çăлма пулăшнă-и? “Катюшăран” тăшман чăнласах хăранă-и? Тата мĕн чухлĕ паллă мар салтакăн кĕлеткине халĕ те тупман?