Комментари хушас

Енчен те çемьене улма-çырлапа танлаштарас тăк — вăл апельсин пулассăн туйăнать: унăн кашни пайĕ пĕр-пĕринпе çыхăннă. Çав вăхăтрах çăмăллăнах уйрăлма та пултарать. Çын пурнăçĕнчи йĕрке те çакнашкал: мĕнпур тăван тĕрлĕ вырăнта хăйĕн пурнăçĕпе пурăнать, анчах вĕсем пĕр пысăк çемьери пек пĕр-пĕринпе çыхăну тытаççĕ. Хальхи вăхăтра вара çÿлерех асăннă çав пĕчĕк пайăн та пайланма тивет. Пурнăçне юсантарас тесе ялсенчи нумай çемьере ашшĕн е амăшĕн аякри хуласене ĕçлеме кайма тивет. Шел те, Раççейри кашни тăваттăмĕш çемье паян кил хуçи шапаша çÿренипе пурăнать.

Аякка кайса ĕçлесси маларах та пулнă. Пирĕн аттесемпе асаттесем хирти ĕçсене вĕçленĕ хыççăн кÿршĕ республикăсене ака, вырма ĕçĕсене ирттерме тухса кайнă. Çапла майпа вĕсем çемье бюджетне пуянлатма тырпул, укçа-тенкĕ илсе килнĕ. Халĕ вара пĕчĕк хуласенче, ялсенче ĕç вырăнĕ çукки çамрăк, вăйпитти арçынсене кутамкка çакса ытларах та ытларах аякри çула тухма хистет. Çемьене пулăшас, ура çине тăратас тесе вĕсем çĕр-çĕр çухрăма хыçа хăвараççĕ. «Вăрăм» укçа шыраса инçетри хуласене каясси иртнĕ ĕмĕрĕн 90-мĕш çулĕсенче патшалăхăн пысăк тата пĕчĕк предприятийĕсем, совхозсемпе колхозсем панкрута тухнă хыççăн пуçланчĕ. Лару-тăрăва çăмăллатас тесе ялсенче пурăнакансем килти хушма хуçалăхсене аталантарма пикенчĕç, пуçаруллисемпе хастаррисем фермерсем пулса тăчĕç. Харпăр хăй ĕçне пуçлакан та йышланчĕ. Чăваш Енре пурăнакансенчен ытларахăшĕ паян Мускава, Чулхулана, çурçĕрти ытти хулана ĕçлеме çÿрет.

Тăван килтен, çемьерен аякра вăй хуракансем мĕнле пурăнаççĕ-ха? Пурнăçне епле йÿнеçтеркелеççĕ? Çывăх çыннисемпе тăванĕсене пулăшас тĕллевпе шалăвне епле перекетлеççĕ? Вĕсен малашлăхĕ пур-и? Çăмăл мар çак тапхăра /кризиса/ çынсем епле тÿссе ирттереççĕ? Çак тата ытти ыйтăвăн хуравне тупас тĕллевпе Экономикăн аслă шкулĕнчи /Мускав/ ученăйсем ятарлă тĕпчев ирттернĕ. Вĕсем Раççейри 16 региона, Çĕпĕре çитнĕ, 31 хулапа ялта пулнă. 700 ытла çыннăн шухăшне ыйтса пĕлнĕ. Ученăйсен тĕпчевĕ акă мĕн кăтартса панă. Хăшĕ-пĕри шухăшланă пек Раççейри çынсем ĕçке ярăнман, криминал серепине лекмен. Вĕсем пилĕк авса ĕçлесе хăйсен çемйисене тытса тăраççĕ. Аякри хуласене хайхисем урăх нимĕнле çул та çукран мар, ытларах ĕçлесе илесчĕ тесе каяççĕ. Нумайăшне Раççейĕн тĕп хули илĕртет. «Мускавсем вĕсем ĕçлесшĕн мар, укçа кăна илсе тăрасшăн. Ĕçе вунпĕр сехет тĕлне кăна килеççĕ, 15 сехетре пăрахса каяççĕ. Пирĕн вара, общежитире пурăнакансен, вăхăт çитмест, çывăрма выртичченех ĕçлетпĕр», — теççĕ пĕлĕшĕмсемех. Мускавра ялсенчен килнĕ çамрăк арçынсем ытларах платник, рабочи, сутуçă, хуралçă ĕçĕнче вăй хураççĕ. «Мускава ăна йăлт чăвашсем хураллаççĕ пулĕ», — пĕтĕмлетрĕ хамăр ял çынниех. Шапаша ытларах бригадăсемпе, ушкăнсемпе каяççĕ. Капла улталанассинчен сыхланма çăмăлрах. Платниксем, строительсем, инженерсем нумайрах ĕçлесе илесчĕ тесе 500-700 çухрăм таранчченех каяççĕ. Пуринчен ытларах рабочисем, строительсем, транспортниксем — уйăхне 30-тан пуçласа 70 пин тенкĕ таран — ĕçлесе илеççĕ. Платниксем — 30-50 пин майлă. Çак нухратран вĕсем çул çине тата пурăнма вăтамран 15 пин тенкĕ тăкаклаççĕ.

Пысăкрах укçа ĕçлесе илес текенсене пĕрре те ăмсанаймăн. Вĕсен официаллă ĕç вырăнĕ çук. Пенси, пособисем, социаллă пулăшусем те илеймеççĕ. Пĕтĕм шанăçĕ, малашлăхĕ — ачисенче. Кил, çемье ăшши çукки, канмасăр, нумай ĕçлени организма сиен кÿрет. Инçе çула çÿрекенсенчен ытларахăшĕ çакăн пек «тиеве» 10 çултан ытла тÿсеймест. Шапаша çÿрекенсен чирлеме те юрамасть. Амак ерсен вара килте сипленме тивет. Çамрăк арçынсем хăйсен ачисем ÿснине те ретлĕн кураймаççĕ. Воспитани ыйтăвне тÿрремĕнех хутшăнаймаççĕ. Тин çемье çавăрнă йĕкĕтсем те çамрăк арăмсене хăварса Мускава çул тытаççĕ. Ара, çамрăксем хăтлă çуртра, лайăх пурăнассишĕн çунаççĕ. Ялта ĕçлесе илнĕ укçапа вара хуралтăсене çĕнетеймĕн. Пĕрер, икшер уйăх аякра пурăнни çемьесене те аркатать. Шапаша каякан этемлĕхĕн вăйлă çуррийĕ малтанлăха «каçхи лĕпĕшсемпе» йăпанать. Каярах вара хăйсем пекех ĕçлеме пынă хĕрарăмсен хушшинче тус тупать. Сăмах май, юлашки çулсенче ялсенчи хĕрарăмсем те упăшкисене, ачи-пăчине хăварса Мускава шапаша çÿреме пуçларĕç. Хăшĕ-пĕри унта çĕнĕ çемье çавăрать. Аннесĕр вара кил ăшши те, илемĕ те çук. Атте аттех вăл. Аннене улăштараймасть. Анне кăна /пурнăçра çапла килсе тухнă пулсан, калăпăр, упăшки çĕре кĕнĕ-тĕк/ ачасемшĕн ашшĕ вырăнĕнче те пулма пултарать. Çак тата ытти ыйту кăçал, Амăшĕпе Ашшĕн çулталăкĕнче уйрăмах çивĕч. Çакăн пек лару-тăрура республика ертÿлĕхĕн, вырăнти влаçăн çемьесене, унти тăнăçлăха, çураçулăхпа килĕшÿлĕхе упраса хăварассишĕн çине тăмалла. Кирлех тĕк çĕнĕ çул-йĕр шырамалла. Мĕншĕн тесен çемье çирĕп пулсан кăна патшалăх вăйлă пулать.

«Çу уйăхĕн пуçламăшĕсенче яла ватă анне патне çĕрулми лартма кайрăм та виçĕ кунсăр таврăнаймарăм вĕт. Пĕчĕк ялта вăйпитти пĕр арçын та çук. Пурте ĕçлеме кайнă. Кÿршĕсене те, хурăнташсене те çурхи ĕçсене тума пулăшма тиврĕ», — каласа тĕлĕнтернĕччĕ ĕçтешĕм. Мĕнех калăн, ĕлĕк арçынсем вăрçăраччĕ, халĕ пурте Мускавра. Шел те, ĕçлеме çÿрекен арçынсенчен хăшĕ-пĕри тăван яла таврăнсан çемье ăшшипе киленес вырăнне ĕçке ярăнать. Уйăха яхăн пухнă кĕмĕле ĕçсех пĕтерет. Инçе çула тухма вара укçана кивçен илет… Яла юлнă хĕрарăмсен хушшинче те тем те пĕр пулса иртет. Пĕрле пухăнса аншарли ĕçекенсем те, мăшăрĕсене улталакансем те пур. Ялти пĕр хĕрарăм вара упăшки пур çинчех Мускавран çĕнĕ мăшăрпа таврăннăччĕ… Кунашкал вун-вун тĕслĕх илсе кăтартма пулать. Пурнăçăн тÿнтер енĕсене ахаль те лайăх пĕлетпĕр, вĕсене çырса мĕншĕн кăмăла пăсас? Çапах та мана пĕр ыйту шухăша ярать. Пирĕнпе юнашар пурăнакан мишерсем те ĕлĕкренпех шапаша çÿреççĕ. Анчах вĕсен çемйисем арканмаççĕ, çав-çавах çирĕп. Мĕнрен килет-ши ку? Пĕрремĕшĕнчен, вĕсен ваттисемпе пĕрле пурăнасси паянхи кунчченех йăлара. Тĕпкĕчĕн /кĕçĕн ывăлăн/ ашшĕпе амăшне пăхмаллах. Пĕр çуртра виçĕ ăру çынни килĕштерсе пурăнать. Ăçта ватă çын пур унта йĕрке те пур. Паллах, тĕн те пурнăç йăли-йĕркине пысăк витĕм кÿрет…

Çапла вара, çемье çирĕплĕхĕ, тăнăçлăхĕ экономикăпа политика аталанăвĕнчен, пурнăç шайĕпе йăла-йĕркерен те нумай килет. Влаçăн тĕп тĕллевĕ — çынсене килĕсенчех пурăнма май туса парасси, ĕçпе тивĕçтересси. Çивĕч çак ыйтусене Амăшĕпе Ашшĕн çулталăкĕнче уйрăмах шута илессе, татса парасса çав тери шанас килет.

Роза ВЛАСОВА.