Чăваш халăхĕн чи юратнă пики

Эпир пурте юратса вулакан «Салампи», «Алтăр çăлтăр», «Шурă çÿçлĕ хĕр», «Симĕс ылтăн» повеçсемпе «Хунавлах хăрнисем», «Тăвăл умĕн» романсем тата нумай хайлав çырнă Чăваш халăх писателĕ Александр Артемьев çуралнăранпа кăçал 92 çул çитрĕ.

«Салампи» повесть тăрăх Чăваш наци конгресĕн вĕренÿпе ăслăлăх комитечĕ, «Чăваш Республикин учителĕсен ассоциацийĕ» общество организацийĕн чăваш чĕлхипе литератури вĕрентекенĕсен секцийĕ тата «Самант» журнал «Чăваш халăхĕн чи юратнă пики» викторина ирттерчĕç.

Конкурса хутшăнакансем «Салампие» тĕплĕн вулани, ăмăртура маттур пулни савăнтарчĕ. «Салампи» повеçе килĕштерекенсем пирĕн республикăра чăнах та пуррине пĕлтĕмĕр. Кун пирки чăваш чĕлхипе литератури вĕрентекенĕ Валентина Ефимова /Куславкка районĕ, Куславкка 3-мĕш шкулĕ/ çапла çырать: «Салампие» тепĕр хут вуласа тухрăм. Пĕрремĕш хут повеçпе паллашни аса килчĕ. Александр Артемьевăн чĕлхе пуянлăхĕнчен тĕлĕнтĕм. Ăмăртăва чăнласах чи чаплă, кăтартуллă хайлав тăрăх пĕлсе йĕркеленĕ. Конкурс пирĕн несĕп-сипете туптама пулăшрĕ».

Повеçе юратса вулакан кĕçĕн классен учителĕ Татьяна Архипова /Çĕнĕ Шупашкар, 3-мĕш шкул/ Салампи çинчен хăйĕн шухăшне уçăмлă палăртса калать. «Чăваш хĕрĕ Салампи пирĕншĕн чи юратнă пике пулса тăчĕ», – тет вăл. Евгения Сорокина /Элĕк районĕ, Вутлан ача сачĕ, воспитатель/: «Тавтапуç сире «Салампи» повеçе çĕнĕрен аса илме пулăшнăшăн. Питĕ интереслĕ пулчĕ».

Викторинăна 60 ытла çын хутшăнчĕ. Вĕренекенсем: Татьяна Еремеева, Ангелина Бабанова /Канаш районĕ, Сиккасси шкулĕ/, Анастасия Осипова /Красноармейски районĕ, Трак шкулĕ/, Анна Долгова /И.Я. Яковлев ячĕллĕ ЧППУ/, Мария Софронова /Патăрьел районĕ, Туçа шкулĕ/, Анастасия Бельдекова /Патăрьел районĕ, Тури Туçа шкулĕ/, Алиса Митрофанова /Шупашкар, 40-мĕш шкул/, Валентина Бельская /Канаш районĕ, Сиккасси шкулĕ/, Екатерина Васильева /Патăрьел районĕ, Нăрваш Шăхаль шкулĕ/, Дария Иванова, Кристина Катыкова /Патăрьел районĕ, Пăлапуç Пашьел шкулĕ/, Елена Яшина, /Елчĕк районĕ, Çирĕклĕ Шăхаль шкулĕ/, Юлия Кулакова /И.Я. Яковлев ячĕллĕ ЧППУ/, Людмила Вениаминова /Етĕрне районĕ, Мăн Чураш шкулĕ/ пулчĕç.

Вĕрентекенсем: Т.А. Архипова, Л.Н. Леонтьева /Çĕнĕ Шупашкар, 3-мĕш шкул/, В.А. Фомина /Шупашкар, 29-мĕш шкул/, Л.А. Алексеева /Шупашкар, 5-мĕш гимнази/, Ю.Е. Анисимова, Л.В. Анисимова, А.В. Егорова, М.И. Архипова /Шупашкар, 10-мĕш шкул/, Р.А. Гаврилова, Н.М. Николаева, А.В. Митрофанова, Е.О. Шленская /Шупашкар, 40-мĕш шкул/, Е.А. Майков /Шупашкар районĕ, Кăшавăш шкулĕ/, А.В. Ишова /Шупашкар районĕ, Тутаркасси шкулĕ/, Г.Т. Такин /Комсомольски районĕ, Комсомольски 1-мĕш шкулĕ/, С.В. Тяхмусова /Шупашкар, 43-мĕш шкул/, Л.Н. Клементьева, Е.М. Михайлова /Йĕпреç районĕ, Пучинке шкулĕ/, З.П. Михайлова /Красноармейски районĕ, Красноармейски шкулĕ/, Г.Г. Ямангеева /Муркаш районĕ, Шомик шкулĕ/, Л.В. Ишмуратова /Çĕнĕ Шупашкар, 20-мĕш шкул/, Ю.Е. Кузьмина /Красноармейски районĕ, Трак шкулĕ/, О.В. Маркова /Вăрнар районĕ, Кĕçĕн Кипек шкулĕ/, Т.В. Иванова, Е.Д. Данилова /Шупашкар, 49-мĕш шкул/, Н.В. Петрова, З.В. Хромова /Çĕнĕ Шупашкар, кадетсен лицейĕ/, К.Н. Михайлова /Шупашкар, 2-мĕш лицей/, В.Н. Воронова /Елчĕк районĕ, Курнавăш шкулĕ/, В.П. Ефимова, Г.А. Педюсева /Куславкка районĕ, Куславккари 3-мĕш шкул/, С.П. Кулакова /Патăрьел районĕ, Ыхраçырми шкулĕ/, Л.В. Мироновна /Вăрнар районĕ, Туçи Мăрат шкулĕ/, Н.И. Павлова /Патăрьел районĕ, Нăрваш Шăхаль шкулĕ/, Е.В. Анюрова /Патăрьел районĕ, Сăкăт шкулĕ/, Г.Л. Никифоров /Çĕрпÿ районĕ, Çĕрпÿри аграрипе технологи техникумĕ/, С.Н. Ефимова /Çĕнĕ Шупашкар, 17-мĕш шкул/, А.А. Такина /Çĕнĕ Шупашкар, 18-мĕш лицей/, Г.Ф. Хлебникова /Патăрьел районĕ, Патăрьелĕн 2-мĕш шкулĕ/, Е.А. Сорокина /Элĕк районĕ, Вутлан ача сачĕ, воспитатель/, Л.А. Кузнецова /Канаш районĕ, Аслă Мами шкулĕ/, А.В. Трофимова, И.Г. Никифорова /Çĕнĕ Шупашкар, 13-мĕш шкул/, И.В. Власова, А.Г. Петрова /Шупашкар, 47-мĕш шкул/, Л.В. Осипова, В.А. Самарина /Патăрьел районĕ, Турхан шкулĕ/, Н.К. Черлакова /Етĕрне районĕ, Мăн Чураш шкулĕ/ хастар хутшăнчĕç.

Викторина ыйтăвĕсене пурте туллин хуравланă. Çапах та хăшĕ-пĕри «Салампи» повеçĕн малтанхи ятне тĕрĕс палăртманни пулчĕ.

Александр Артемьев тĕп герой ятне кура хайлава малтан «Илемпи» ят панă пулнă. Повеçĕн тĕп сăнарне Салампи ят парасси Петĕр Хусанкайпа çыхăннă. 1950-мĕш çулхи раштав уйăхĕсенче чăваш халăх поэчĕ Петĕр Хусанкай Тури Вылăра Артемьев патĕнче хăнара пулнă. Хусанкайăн малтанхи арăмĕпе çуратнă хĕрĕ Салампи ятлă пулнă. Автор повеçе «Салампи» ят парса 1956 çулта уйрăм кĕнекен пичетлесе кăларнă.

Александр Артемьев чăн пурнăçри хăй лайăх пĕлекен çынсен сăн-сăпатне, характерне «Салампи» повеçри персонажсен сăнарне калăпланă чухне тĕпе хунă. Паллах, вăл тăван ялĕнчи çынсен, тантăшĕсен сăнарĕсемпе те усă курнă. Вулакансенчен чылайăшĕ «Салампири» сăнарсен пурнăçри прототипĕсене тĕрлĕрен палăртнă.

Тĕрĕссипе, хуравсем çапларах. Салампи прототипĕ – Тури Вылăри Нина Ивановна Ермакова учительницăн сăнарĕ. Вăл Александр Артемьевăн пĕрремĕш юратăвĕ пулнă, анчах вĕсем пĕрле пулайман. Нина Ивановна Александр Спиридоновича юратнипех качча каймасăр ĕмĕрне ирттернĕ теççĕ.

Салампи сăнарне, характерне тума автор хăйĕн пĕрремĕш арăмĕн, чипер сăнлă Октябринăн тата иккĕмĕш арăмĕн, хулăн çивĕтлĕ, ырă кăмăллă Валентинăн сăнарĕсене илнĕ. Салампи амăшĕ, Валери амăшĕ – Александр Артемьев амăшĕ. Анатолий Алмазов – Александр Артемьев хăй, Анисим Асламас композитор та. Саланов хушаматлисем Тури Вылă ялĕнче темиçе те. Чушков, профессор, самăрри – Сергей Павлович Юшков, педагогика наукисен кандидачĕ, çыравçă. Ласкин, лутри – Геннадий Плаксин çыравçă. Борисов – Борис Иванович Борисов, Тури Вылă ялĕнче Александр Артемьевпа кÿршĕре пурăннă. Борис Иванович çамрăк чухне Шупашкарта И.Я. Яковлев ячĕллĕ Чăваш патшалăх педагогика институтĕнче вĕреннĕ.

«Салампи» повеç шухăш-туйăма çĕклекен йĕркесемпе малтанах пуçланать: «Купăс сасси илтĕнсен кĕрхи каç та илемлĕ. Таçтан, тури касри йăмрасем айĕнчен, юрă вĕçсе килчĕ те, анат касри улаха чун кĕчĕ, тунсăхланă хĕрсен чĕрисем хаваслăн тапма тытăнчĕç.

– Ах! – терĕç икĕ хĕр харăсах. Иккĕшĕ те пĕр хушă сывлама чарăнса купăс сассине тăнларĕç». Кĕрхи каçра тунсăхлă янăракан купăс сасси çамрăксен чун-чĕри хусканăвĕпе пĕрлешсе кĕвĕленет те вулакана темле çутă туйăмпа çупăрласа илет. Çак туйăм ăна повеçе мĕн вуласа пĕтеричченех çупăрласа тăрать. Çакнашкал чĕрĕ ÿкерчĕксемпе сăнлăхсем, символла пĕлтерĕшлĕ пайрăмсем хайлавра тăтăшах тĕл пулаççĕ. Паллах, вĕсене ÿкерчĕклеме музыка чунлă Артемьев кăна пултарнă.

Повеçре пулса иртекен ĕçсем кăткăс та çивĕч. Автор пурнăçа тĕрлĕ енлĕн, ÿкерчĕклĕн сăнарлать, геройсен тулаш тата ăшри хирĕçĕвĕсене ăста та хивре кăтартать. Çаксене пула ĕнтĕ Валерий Яковлев режиссер «Салампи» повеçе никĕсе хывса пьеса çырнă, кĕвĕ-çемĕ сассиллĕ хайлав Анисим Асламаса вара «Салампи» опера çырма хавхалантарнă.

Литература критикĕсем Александр Артемьев пултарулăхне тĕрлĕ енлĕн хакланă. Вĕсенчен пĕри Ипполит Иванов «Салампи» повесть автор ятне çÿле çĕклерĕ, тăван литературăна çĕнĕ те вăйлă талант килни çинчен пĕлтерчĕ», — тенĕ.

Тĕнче литературинче чăнласах классика шайĕнчи «Салампи» повеçе юратса вулакан хаклă туссем! Сире çывхарса килекен Çĕнĕ çул ячĕпе ăшшăн саламлатпăр, «Чăваш халăхĕн чи юратнă пики» ăмăртура маттур пулнăшăн тав тăватпăр, вăййа хастар хутшăннăн тата ыйтусене хуравланăшăн пурне те Хисеп хучĕпе чыслатпăр.

2017 çулта та «Самант» журналпа тата «Тантăш» хаçатпа туслă пулма, вĕсем йĕркелекен ăс-хакăлпа пултарулăх ăмăртăвĕсене хастар та пуçаруллă хутшăнма кăмăл, чăтăмлăх, ăнăçу тата çирĕп сывлăх сунатпăр.

Хисеп хутне Шупашкар хули, Иван Яковлев проспекчĕ, Пичет çурчĕ, 13-мĕш çурт, 6-мĕш хут адреспа «Тантăш» хаçатпа «Самант» журнал редакцийĕсене кĕрсе илме пултаратăр. Хăвăрпа пĕрле «Тантăш» хаçатпа «Самант» журнала çырăннине ĕнентерекен квитанцие илме ан манăр!

Геронтий НИКИФОРОВ,

ЧР тава тивĕçлĕ вĕрентекенĕ.