Комментари хушас

Шупашкарăн тĕп хула пек пулмалла

Шупашкар — республикăри ытти хуларан уйрăлса тăракан хула. Чи малтанах — регионăн тĕп хули пулнипе. Вăл икĕ хут — 2001 тата 2014 çулсенче — Раççейĕн чи хăтлă хулин ятне тивĕçнĕ. Пĕлтĕр вара хула хутлăхĕн пахалăхĕпе Атăлçи округĕнчи хуласен рейтингĕнче чи çӳлти йĕркене йышăннă. Иртнĕ кĕçнерникунхи Правительство кунĕнче çакăн çинчен аса илтернĕ май Чăваш Ен Пуçлăхĕ Олег Николаев Шупашкарăн аталану хăвăртлăхне чакарма юраманни çинчен асăрхаттарчĕ.

2020-2024 çулсенче «Пурăнмалли çуртйĕр тата хăтлă хутлăх» наци проекчĕпе килĕшӳллĕн Чăваш Ен тĕп хулинчи ĕçсем валли 688 миллион тенкĕ уйăрнă, çак укçапа 13 общество вырăнне хăтлăлатнă. Ку ĕç вĕçленмен-ха. Кăнтăр-Хĕвел анăç бульварне тата Максимов урамне хăтлăх кӳмелле. Кăçал «Çĕнтерӳ» астăвăм паркĕнче анлă ĕçсем пуçланмалла. Унта ятарлă çар операцийĕнче пуç хунă ентешсен мемориалĕ те пулмалла. Ку ĕçсем паркăн пĕтĕм территорине пырса тивĕç, унăн лаптăкĕ икĕ хут пысăкланĕ. «Виçĕ вокзал» районĕ те тĕпрен улшăнса çĕнелмелле. Малтан Тĕп автовокзал таврашĕн сăнĕ улшăнĕ, унтан Чукун çул тата Хулаçум вокзалĕсен территорийĕсене те черет çитĕ. Тĕп хулан тĕп хула пек пулмалла — Шупашкар сăн-сăпачĕ вара, паллă, вокзалсенчен пуçланать. Правительство кунĕнче социаллă сфера тавра анлă калаçу пулчĕ. Хальхи вăхăтра регион çитĕнекен ăрăва шкулчченхи вĕрентӳ организацийĕсенчи вырăнсемпе тивĕçтерес енĕпе Раççейре иккĕмĕш вырăнта. Сывлăх сыхлавĕн «цифра пиçĕлĕхĕ» енĕпе ТОП-5 йышне кĕрет. Халăха спорт сооруженийĕсемпе тивĕçтерес тĕлĕшпе кăтартусем лайăх. Ытти çитĕнӳ те çук мар. Тĕп хулара юлашки çулсенче спорт инфратытăмĕ хăвăрт аталанни куçкĕрет. Кадетсен корпусĕ çумĕнче хоккей центрĕ тунă, Çĕнĕ хулара тăрăллă каток хута янă, «Волга» стадион спорта юратакансем валли алăкĕсене уçрĕ. Олег Николаев вара тепĕр хыпар пĕлтерчĕ: «Республика кунĕ тĕлне футбол манежне уçма палăртатпăр — регионшăн чăннипех хăйне евĕрлĕ спрт об±екчĕ пулĕ». Тăрăллăскерте çак вăййа юратакансем çулталăк тăршшĕпех тренировкăсем ирттерме пултарĕç. Ку об±ект пире Раççей футбол союзĕн регионти футболистсене хатĕрлекен центр статусне илме май парĕ. Унсăр пуçне спортăн шыври тĕсĕсен центрĕ те пулĕ. Тепĕр тема — шкулсем. Кăçал «Хĕвеллĕ» микрорайонти шкул строительстви вĕçленмелле, Çĕнĕ хулара çĕнĕ шкул тума пуçламалла. Иккĕшĕ те — 1,4 пин ачана йышăнмаллискерсем. Юлашки пилĕк çулта 14 шкулта тата 18 ача садĕнче юсав ĕçĕсене вĕçленĕ, вĕсен территорийĕсене хăтлăлатнă, ку ĕç кăçал малалла тăсăлĕ. Ахальтен мар ĕнтĕ 47-мĕш шкул директорĕ Римма Кириллова республика ертӳлĕхне тав турĕ: пĕлтĕр Шупашкар 555 çул тултарнă тĕле вĕрентӳ учрежденийĕн территорине хăтлăлатни ачасемпе вĕсен ашшĕамăшĕшĕн те, педагогсемшĕн те чăннипех пысăк савăнăç пулнă. — Пирĕн тĕллев — ку ĕçе малалла тăсса кашни шкула хăтлăлатасси, — терĕ Олег Николаев. — Республикăн 2025-2030 çулсенчи социаллă пурнăçпа экономика аталанăвĕн комплекслă программинче çак тĕллеве палăртнă — ăна тӳрре кăлармаллах. Хамăр енчен педагогсенчен те çĕнĕ тата интереслĕ пуçарусем кĕтетпĕр, вĕрентекенсене ачасен тĕрлĕ çул-йĕрпе çыхăннă çитĕнĕвĕсемшĕн хавхалантарăпăр. Сывлăх сыхлавĕн теми те айккинче юлмарĕ. Планра — çĕнĕ виçĕ поликлиника («Университет», «Çĕнĕ хула» тата «Хĕвеллĕ» микрорайонсенче), Хулан клиника центрĕн сывлăха çирĕплетмелли сиплев уйрăмĕн çуртне тăвасси. Иртнĕ пилĕк çулти ĕçсен шутĕнче вара — ачасен инфекци стационарĕн çĕнĕ корпусне хута яни, медицина организацийĕсен 54 подразделенине тĕпрен юсани тата ытти те. Медицина ĕçченĕсем тĕлĕшпе те тимлĕх пысăк: уйăхсерен хушма тӳлев парасси, тренерсен ĕç укçи çумне хушса тӳлесси, çамрăк медиксене пĕр хут тӳлевпе хавхалантарасси йăлана кĕнĕ. Çул-йĕр пирки сăмах пуçарнă май Олег Алексеевич хула çыннисен ыйтусем пуррине палăртрĕ. Сăмахран, автомагистральсен строительстви пирки. «Социаллă сетьсенче час-часах çыраççĕ: транспортăн виççĕмĕш çурма унки çинчен маннă-мĕн. Манман. Нумаях пулмасть ку ыйтăва Росавтодор ертӳçипе Роман Новиковпа сӳтсе яврăмăр. Ĕçе пуçăнмашкăн проектпа смета документацине тӳрлетмелле. Тĕллевсен шутĕнче çавăн пекех — М7 автоçулăн 643-659-мĕш километрĕсенчи ĕçсене пуçăнассине кĕске вăхăтра хатĕрлесси. Проект малтанхи экспертиза витĕр тухнă. Сĕнтĕрвăрри çулĕн дублерĕ пирки калас тăк — мĕн пур фактора шута илсе çĕнĕ проект хатĕрлĕпĕр. Çак автотрассăсене май пур таран хăвăртрах хута ямашкăн пĕтĕмпех тăвăпăр», — терĕ Чăваш Ен Пуçлăхĕ. <...>

Николай КОНОВАЛОВ.

♦   ♦   ♦

Ĕç илемлĕ сăмахсенчен пĕлтерĕшлĕрех

Чăваш Ен Пуçлăхĕ Олег Николаев иртнĕ эрнере Раççей Президенчĕпе тĕл пулни Республика ертӳçин кăçалхи авăн уйăхĕнче иртмелли суйлавĕпе çыхăннă чылай ыйтăва сирчĕ те — çĕршыв шайĕнчи экспертсен çак темăпа çыхăннă шухăшĕсем интереслĕ. Хăшĕ-пĕринпе паллашар-ха.

Михаил ВИНОГРАДОВ, политолог, «Петербург политики» фонд президенчĕ:

— Кремль Олег Николаевăн кандидатурине ырлани хыçĕнче темиçе интрига пулчĕ. Пĕрремĕшĕнчен, Олег Николаева «Тĕрĕс Раççей» парти квотипе уйăрса лартнă. Унтанпа Мускав регионсен партисемпе çыхăннă пуçлăхĕсене çул памалли практикăран сивĕннĕччĕ. Калăпăр, РЛДП кĕпĕрнаттăрсен портфелĕсене çухатнăччĕ. Иккĕмĕшĕнчен, Чăваш Ен тĕлĕшпе федераци позицине палăртасси тăсăларах кайрĕ. Виççĕмĕшĕнчен, çак тăхтавра ытти кандидат чавсасемпе чышкаласа малалла талпăнасса кĕтме пулатчĕ. Çав шутра — республикăран тухнă çынсен енчен те. Анчах çăлтăрсем Николаевшăн меллĕ вырнаçрĕç. Телеграм-каналсем ăна Кремльте ăшшăн йышăнни çинчен çырчĕç. Мĕншĕн çапла пулса тухрĕ-ха? Ял хуçалăхĕ чĕркуççи çинчен çĕкленни республикăшăн питĕ лайăх — ку отрасльте совет тапхăрĕн еткерне упраса хăварнă кăна мар, хăш-пĕр енĕпе, калăпăр, хăмла туса илессипе, республика монополиста çаврăнма та пултарнă. Импорта хамăрăн продукципе улăштарас тĕлĕшпе ĕçсем тата лайăхрах. Республикăра кăткăс производство чылай — санкцисем вĕсене вăйлатнă кăна. Çĕнĕ производствăсем те хута янă, çавна май тупăш икĕ хут ытла ӳснĕ. Çакă Шупашкара та илемлетрĕ. Вăл унчченхи илĕртӳлĕхне тавăрчĕ. Тепĕр енчен, Николаев регионти культ шайĕнчи фигура пулса тăман пулин те умĕнхи кĕпĕрнаттăр пек антирейтинга хăй еннелле туртмарĕ. Олег Николаев хăйне евĕрлĕ тактика суйласа илнĕ: республикăран юлашки çулсенчи экономика процесĕсен бенефициарне туса хума тĕв тытнă, çавăнпа пĕрлех йĕркеллĕ çынсем отличниксене те, активистсене те кăмăлласах кайманнине ăнланнине кура кун пирки шавласах каймасть.

Дарья КИСЛИЦИНА, ЭИСИ политологĕ:

— Президентăн тата Чăваш Ен Пуçлăхĕн чылайранпа кĕтнĕ тĕлпулăвĕ иртрĕ. Регион ертӳçи иртнĕ пилĕк çуллăхри ăнăçусем çинчен каласа пачĕ, Владимир Путин вăл Чăваш Ен Пуçлăхĕн çитес суйлавне хутшăнассине ăна алă тытсах симĕс çутă пачĕ. Çакна регион статистикин типĕ цифрисем те сăлтавларĕç пуль. Вĕсен хыçĕнче — регионти пурнăç тĕпрен улшăнни. Калăпăр, пилĕк çулта экономика икĕ хута яхăн ӳсни. Ку вара — предприятисен шучĕ çавăн чухлех пысăкланни, граждансен тупăшĕ хăпарни. Тата — бюджет икĕ хут ӳсни. Хыснара укçа нумайрах пулсан республикăри пурнăçа йĕркелессипе çыхăннă ыйтусене татса парасси те ансатрах. Николаев республика Пуçлăхĕн должноçне тепĕр хут суйланасшăн. Ман шутпа, ку енĕпе ун умне пысăк чăрмавсем тухса тăмĕç. Путинпа çапла ăшшăн тĕл пулнă хыççăн — пушшех. Сăмах май, Николаев Кремльтен лайăх парнепе кайрĕ: Шупашкарта 2,5 пин студент валли кампус тăвĕç. Кунашкал об±ектсене ытларах чухне федераци университечĕсем валли тăваççĕ. Ку тĕслĕхре вара – 500 пин çын патнелле пурăнакан хулара. Кам хăйне пулăшать — çавсене пулăшаççĕ. Илемлĕ ĕçсем яланах илемлĕ сăмахсенчен хаклăрах. Олег Николаева кĕпĕрнаттăр ĕçĕсенче ăнăçу сунатăп.

Никита ЛЯХОВЕЦКИЙ, ЭИСИ политологĕ:

— Президента каласа панинче Николаев çитĕнӳсемпе плансем çине пусăм турĕ. Пилĕк çулта Чăваш Ен экономики 1,85 хут ӳснĕ, бюджет тупăшĕ — икĕ хут. Экономика суб±екчĕсен шучĕ 2,4 хут хушăннă. Ку çынсен пурнăçне тӳррĕнех витĕм кӳнĕ. Вĕсен вăтам шалăвĕ, тупăшĕ икĕ хута яхăн пысăкланнă. Унсăр пуçне Чăваш Ен экономики генерациленĕ налуксем республика историйĕнче пуçласа регион бюджечĕн расхучĕсен виçинчен иртнĕ. Профицит вара — çирĕп аталану маркерĕ вырăнĕнче. Экономика ӳсĕмĕн социаллă кăтартăвĕ — Чăваш Енри пурнăç шайĕ çĕкленни. Пилĕк çулта çул-йĕр ĕçĕсен калăпăшĕ икĕ хут ӳснĕ, сывлăх сыхлавĕн 300 об±ектне, 100 яхăн спорт об±ектне тунă е юсанă, çĕнĕ шулсем, ача сачĕсем çĕкленнĕ. Тĕлпулура Президент Чăваш Ен Пуçлăхĕн Шупашкарта студентсен кампусне тăвассипе çыхăннă пуçарăвне ырларĕ. Ку — регионăн çынна мала хуракан аталанăвĕн тăсăмне çирĕплетекен сигнал. Олег Николаев команди республика аталанăвне хăватлă çĕнĕ импульс пачĕ. Президент çакна пысăка хурса хаклани лайăх кăтартусемпе никĕсленнĕ. Аса илтерем: республика Пуçлăхĕ регионта 2020 çулта ĕçлеме пуçланă. Пандеми, санкцисем... Николаев республикăна путасран упраса хăварчĕ кăна мар, унта пурăнакансен шанăçĕ çине таянса аталану çулне палăртма та пултарчĕ. Алексей МУХИН, политолог: — Президент регионсен ертӳçисемпе ирттерекен тĕлпулусене тимлĕ сăнаса пыратăп. Вĕсем вăл е ку республика е облаç пуçлăхĕ хăйĕн тивĕçĕсене мĕнле пурнăçланине, ун тĕлĕшпе мĕнле ыйтусем пуррине, регионсенчи чи лайăх практикăсене хаклама май параççĕ. Чăннипе, Николаевăн мухтанмалли сăлтавсем пур. Чăваш Ен дотациллĕ регион пулма пăрахрĕ. Унта нефть, алмазсем кăларманнине шута илсен ку пушшех пĕлтерĕшлĕ. Тап-таса промышленноç, производство кăна. Регионта шкулсем, больницăсем çĕкленеççĕ, инфратытăм аталанать. Çакăн çинче чарăнасшăн мар — регион Пуçлăхĕ республика аталанăвĕн 2030 çулчченхи программипе паллаштарчĕ. Тĕлпулу кăтартăвĕ — Президент Николаев Чăваш Ен Пуçлăхĕн должноçне суйланма хутшăнассине ырлани. Ĕçсем сăмахсенчен пĕлтерĕшлĕрех. Чăваш Енри пурнăç чăннипех лайăхланнă, çавна май Олег Николаевăн çĕнĕрен суйланас тĕлĕшпе йывăрлăхсем пулмаççĕ-тĕр. <...>

Николай КОНОВАЛОВ хатĕрленĕ.

♦   ♦   ♦

Çăкалăхсем волейболла выляççĕ

Леонид Константинов 1961-2001 — çар летчикĕ, подполковник, Раççей Геройĕ. Вăл Йĕпреç районĕнчи Çăкалăх поселокĕнче çуралса ӳснĕ. Ялти шкул хыççăн Сызраньти авиаци училищинче вĕреннĕ. 1982 çултанпа чикĕ хуралĕн çарĕн авиаци полкĕнче çар тивĕçне пурнăçланă. Ми-8 вертолет штурманĕ 1983- 1985 çулсенче Афган вăрçине, 90-мĕш çулсенче Çурçĕр Кавказри çар операцийĕсене хутшăннă. 1992 çултанпа вертолет эскадрилйин командирĕ пулнă.

2001 çулхи çу уйăхĕн 31-мĕшĕнче Леонид Сергеевич вертолет штурвалĕ умне ларса пограничниксен службин инспекторĕсемпе депутатсене палăртнă вырăна илсе çитернĕ, каялла таврăннă чухне вĕсене Ингушети территорийĕнче пысăк калибрлă пулеметран пенĕ. Тăшман пульли Леонид Константинова амантнă, çавах вăл управление алăран яман, вертолета хăрушă вырăнтан илсе тухнă. Ăна командир пулăшуçисем çĕр çине антарса лартнă. Пирĕн ентеш 14 çынна вилĕмрен çăлнă, анчах йывăр аманнă летчик госпитале çитиччен куç хупнă. Ăна Шупашкарти Паттăрсен аллейинче пытарнă. Леонид Константиновăн паттăрлăхĕ çитĕнекен ăрушăн тĕслĕх пулса тăнă, ун ячĕ çĕршыв историне кĕрсе юлнă. Паллă ентеше РФ пĕтĕмĕшле вĕрентĕвĕн хисеплĕ ĕçченĕ, Чăваш Республикин вĕрентĕвĕн тава тивĕçлĕ ĕçченĕ Федор Скворцов çапла аса илчĕ: — Эпир унпа пĕр урамрах пурăннă, пĕрле выляса çитĕннĕ. Вăл ачаран ĕç мĕнне пĕлсе ӳснĕ, ашшĕ-амăшне килти хуçалăхра пулăшнă, колхоз ĕçĕнчен те тăрса юлман. Спортпа туслăччĕ: ирхи зарядка тăватчĕ, чупатчĕ. Шкул çулĕсенчех çар çынни пулма хатĕрленетчĕ. Курсант чухне те, служба пуçлансан та яла килсен шкула кĕрсе тухатчĕ, ачасемпе тĕл пулатчĕ. Леонид Сергеевич ырă кăмăллă та яваплăха туякан çынччĕ. Тăрăшуллăскер яланах çĕнтерӳ патне талпăнатчĕ, — терĕ Федор Константинович. Паттăр ентешне Çăкалăхсем манмаççĕ. Ялти шкула, урама ун ятне панă. 2002 çулта пĕлӳ çуртĕнче ăна сума суса музей /ертӳçи — Надежда Павлова/ уçнă. Унта Леонид Константиновăн япалисем, вертолет пайĕсем, çар тумĕ, муляжсем тата ытти упранаççĕ. Вăл пурăннă çурт тата шкул çине асăну хăмисем çакнă. Ялта — палăк, Йĕпреçре вертолет лартнă. Ставрополь крайĕнче те паттăра халалласа палăк уçнă. Пĕр вăхăт Çăкалăха Леонид Константинов ячĕллĕ автобус çӳренĕ. Федор Скворцов каланă тăрăх, кашни çулах шкулта паллă ентешне асăнса викторинăсем, конкурссем иртеççĕ, сочиненисем çыраççĕ. Шкул ачисемпе вĕрентекенсем паттăрăн вил тăпри çинче пулаççĕ. Пĕлӳ çуртĕнче пограничниксен çамрăк тусĕсен отрядне йĕркеленĕ. Вĕсем «Зарница» çарпа патриотлăх вăййисенче, слетсенче тата тĕрлĕ ăмăртура парнесем çĕнсе илнĕ. 2001 çулта Йĕпреç округĕнчи Çăкалăх шкулĕн директорĕ Федор Скворцов /ку должноçра вăл 34 çул тăрăшнă/ тата Ирçе Çармăс ял тăрăхĕн пуçлăхĕ Наталья Добрянская тăрăшнипе ялта Леонид Константинова асăнса волейбол турнирĕ пуçарса янă. — Малтанхи ăмăртăва 8 команда хутшăннăччĕ. Пĕрремĕш çĕнтерӳçĕ Йĕпреçри «Вымпел» пулчĕ. Вăл ку ята 4 хут тивĕçрĕ. Малтанхи çулсенче хамăр тăрăхри волейболистсем кăначчĕ, кайран ытти районтан килме тытăнчĕç. 2010-2012 çулсенче команда шучĕ 15-е çитнĕччĕ. 2010 çулта Мари Элсем те хутшăнчĕç. Унта ФХСăн тĕп авиабази вырнаçнă, шăпах вĕсен команди турнирта тупăшрĕ. Вĕсем пирĕн музее экспонатсемпе пуянлатма пулăшрĕç. Волейболистсен ăмăртăвĕнче Шупашкарти «Пограничниксен пĕрлĕхĕ» команда — 4 хут, «Дент-а-мед» виçĕ хут чемпион пулчĕ. Шупашкарти «Вертолет» команда та малти вырăнсене темиçе хут йышăнчĕ. Палăртмалла: ăна Леонид Константиновăн мăшăрĕн Людмила Николаевнăн тăванĕсем йĕркеленĕ. Çăкалăхри «Звезда» команда ку турниртан пĕр çул та юлман. Владимир Козлов капитан, Александр Козлов, Артем Козлов, Александр Кириллов тата ытти волейболист кашни çулах хутшăнаççĕ. Леонид Сергеевичăн ашшĕпе амăшĕ Федосия Александровнăпа Сергей Николаевич та ывăлне халалланă ăмăртăва ирттерме пулăшатчĕç. Шел те, вĕсем темиçе çул каялла пурнăçран уйрăлчĕç. Паттăрăн мăшăрĕ Людмила Николаевна тата шăллĕ Валерий Сергеевич та яланах пирĕнпе. Сăмах май, Леонид Константиновăн хĕрĕсем ашшĕн çулĕпе кайнă, çар çыннисем пулса тăнă: Ольга — Крымра, Александра Шупашкарта пурăнаççĕ, — каласа кăтартрĕ Федор Константинович. <...>

Андрей МИХАЙЛОВ.

♦   ♦   ♦

Йывăррăн ĕçлесе илетпĕр, анчах çăмăллăн çухататпăр

Телефон ултаисем çынсене улталамалли çĕнĕрен те çĕнĕ меслетсем шыраса тупаççĕ. Вĕсен серепине ачасемпе çамрăксем те, аслă ӳсĕмрисем те çакланаççĕ. Мĕнле меслетсем-ха вĕсем? Çухатнă укçана каялла тавăрса илме шанчăк пур-и тата? Çак ыйтусем тавра республикăн Шалти ĕçсен министерствин пресс-службин ĕçченĕпе Марина Сергеевăпа калаçрăмăр.

— Паянхи кун тĕлне ултавпа çыхăннă преступленисем — чи анлă сарăлнисем. Çак сăлтавпа полицирен куллен тенĕ пек вун-вун çын пулăшу ыйтать, — терĕ Марина Сергеева. — Калăпăр, телефонпа банкăн, йĕрке хуралĕн е ытти тытăмăн суя ĕçченĕсем шăнкăравлаççĕ. Такам сирĕн ятпа кредит илни пирки асăрхаттарать, укçана ятарлă счет çине куçарма сĕнет. Е тата Украинăна укçа куçарнине, куншăн уголовлă майпа явап тытма тивнине пĕлтерет. Нумайăшĕ ĕненет — укçине куçарса парать. Хăш-пĕр чухне ятран е документсен кăтартăвĕсене калани те çухатса ярать. Ку преступниксене карттăран укçа вăрлама май парать.

Ултавăн тепĕр меслечĕ — пĕлтерӳ сайчĕсем урлă тавар туянни, сутуçă е туянакан укçа куçарса пама ыйтни. Инвестици платформипе брокер сайтĕнче пысăк укçа ĕçлесе илме шантарни те пуçа çавăрать. Хальлĕхе республикăра кун йышши виçĕ преступление регистрациленĕ. Тĕслĕхрен, Çĕрпӳ хулинче пурăнакан 37 çулти арçын ултавçăсене ĕненсе 4 миллион тенке яхăн çухатнă. Ултав схеми пĕрешкел: çынсем ку хыпарсене тĕрлĕ мессенджерта е интернет сайтĕнче тупаççĕ. Кĕрсе пăхнă хыççăн даннăйсем юлаççĕ. Вăхăт иртсен «менеджер» шăнкăравласа ярать, пысăк процент ĕçлесе илме май пуррине пĕлтерет. «Пурте ĕçлесе илеççĕ, эсир те укçаллă пулатăр, ятарлă пĕлӳ те кирлĕ мар», – тесе шантараççĕ. Çĕрпӳ çынни те малтанах 2 миллион тенкĕ хывнă, 80 пин тенкĕ тупăш илнĕ хыççăн савăннипе тата 2 миллион тенкĕ хунă. Анчах ку хутĕнче нимле тупăш та илеймен. Сăнанă тăрăх, юлашки вăхăтра тĕрлĕ мессенджерта пĕрешкел çырусем килеççĕ: «Ку фото çинче эсĕ-и-мĕн?» е «Паллаканшăн сасăла-ха», – тесе ыйтаççĕ. Ку ссылкăсене уçмалла мар! Вĕсем урлă ултавçăсем карттăран укçа куçараççĕ.

Кун йышши лару-тăрăва кашниех лекме пултарать. Аслă ăрурисене ачи е тăванĕ инкеке лекни çинчен пĕлтереççĕ. Ултавçăсем ытларах стационар телефонпа усă кураççĕ, каçхине шăнкăравлаççĕ. Кинемей трубкăна тытать, ăна: «Сирĕн ывăлăр инкеке лекнĕ: çынна таптанă, ун тĕлĕшпе уголовлă ĕç пуçарма пултараççĕ, çăлас тесен следователе укçа тӳлемелле», — тесе хăратаççĕ. Хайхискер ним шухăшламасăрах укçана алăк умне килнĕ посредника тыттарса ярать е куçарса парать. Инкеке лекнĕ ывăлне е мăнукне çийĕнчех шăнкăравласси асра та çук.

Ачасем ултав серепине компьютер вăййипе выляса лекеççĕ: виртуаллă валюта, сăнар валли хатĕр-хĕтĕр е япала туянаççĕ. Çапла тума ашшĕ-амăшĕн банк карточкипе усă кураççĕ. Çамрăксем социаллă сетьсенче улталанаççĕ. Çыру урлă укçа куçарса пама ыйтакансене ĕненеççĕ е тавар илнĕ чухне вăлтана çакланаççĕ. Арçынсем — тӳлевлĕ юрату шыраса. Интернетри пĕлтерӳ тăрăх пĕр-пĕр чиперук номерĕпе шăнкăравлаççĕ те тĕл пулма калаçса татăлаççĕ. Хĕрĕ тĕлпулушăн тӳлеме ыйтать, хыççăн килмест те. Тĕрĕслехе шыраса арçынсем полици уйрăмне пулăшу ыйтма килеççĕ.

Статистика хурлăхлă. 2024 çулта пирĕн республикăра пурĕ 2278 преступление шута илнĕ, вĕсенчен кашни виççĕмĕшĕ — çынсене улталанă тĕслĕхсем. Çак преступленисен шучĕ, шел те, чакмасть. Иртнĕ çул çынсем ултавçăсене 1 миллиард тенкĕ ытла куçарса панă. Асăннă преступленисен пĕчĕк пайне кăна уçса пама май килнĕ. Мĕншĕн тесен вĕсенчен нумайăшне чикĕ леш енчен пурнăçлаççĕ.

Телефон ултавçисенчен мĕнле майпа хӳтĕленмелле-ха? Пĕлмен-палламан çынна ĕненме пăрахмалла, телефон е интернет сайтĕнчи хыпара вуланă хыççăн тĕрĕслемелле, ют çын ыйтнине тӳрех пурнăçламалла мар. Ултавçăсем яланах сĕмсĕррĕн калаçаççĕ: «Эсир айăпа кĕнĕ, сирĕн тĕлĕшпе уголовлă ĕç пуçарнă». Кун йышши калаçăва тӳрех чармалла. Астăвăр! Право хуралĕн чăн ĕçченĕсем нихăçан та шăнкăравласа хăратмаççĕ, банк карттин номерне, SMSри кода ыйтмаççĕ. Çакă сире яланах шиклентермелле. Эсир хваттер е машина уççине ют çынна памастăр-çке! Чи мелли — калаçăва татмалла.

Палăртмалла: вăлтана пĕрре çаклатсен ултавçăсем сире укçа пĕтичченех çавăрттарма хатĕр. Нумай чухне юнашар çывăх çын пурри-çуккипе интересленеççĕ, ыттисемпе канашланма чараççĕ, полици уйрăмне каймалла мар теççĕ. Социаллă сетьре те асăрхануллă пулмалла. Укçа ыйтса çыракан патне хирĕç шăнкăравласа ямалла е чăвашла хуравламалла. Декретра ларакансене те укçа ĕçлесе илме сĕнеççĕ: тавар сутакан интернет е социаллă сетьсенче лайксем лартма ыйтаççĕ, укçа шантараççĕ. Ку — ултав. Малтанхи вăхăтра çакăншăн тӳлеççĕ те пулĕ. Каярах рейтинга пысăклатас тесе тавар туянма сĕнеççĕ, нимсĕрех хăвараççĕ. Телефон номерне улăштарнă чухне киввине банк карточкинчен, харпăр хăй кабинетран, социаллă сетьсенчи аккаунтран татмалла. Унсăрăн тепĕр хуçа сирĕн телефон номерĕпе усă курса çăмăллăнах тĕрлĕ кредит илме пултарать.

Ирина ПАРГЕЕВА.

«Чĕнтĕрлĕ чаршав» талантсене палăртрĕ

Пĕтĕм тĕнчери театр кунĕнче театр искусствин конкурсĕн çĕнтерӳçисене чысларĕç.

Чăваш Республикинчи XXV «Чĕн— тĕрлĕ чаршав» конкурс пуш уйăхĕн 22-27-мĕшĕсенче иртнĕ. Тупăшура театрсем хăйсен чи лайăх спектаклĕсене кăтартнă. Конкурса тăратнă ĕçсене сумлă жюри хакланă. Йышра ытти хуларан чĕнсе илнĕ экспертсем те пулнă: Санкт-Петербург патшалăх журналистика тата массăллă коммуникацисен аслă шкулĕн профессорĕ, «Культурный Петербург» хаçатăн тĕп редакторĕ, филологи наукисен докторĕ, искусствоведени кандидачĕ Сергей Ильченко, Пушкăрт Республикин искусствăсен тава тивĕçлĕ ĕçченĕ, театр критикĕ Дина Давлетшина, «Мнение» интернетпорталăн тĕп редакторĕ, театр критикĕ Лариса Каневская. «Чĕнтĕрлĕ чаршав» конкурса хупнине халалланă уяв Вырăс драма театрĕнче иртрĕ. Театр искусствин конкурсĕн çĕнтерӳçисене тата хăнасене культура министрĕн çумĕ Георгий Богуславский, Чăваш Енри театр ĕçченĕсен пĕрлешĕвĕн председателĕ Сергей Павлов саламларĕç, республикăри театр учрежденийĕсен професси ăсталăхĕ ӳссе пынине, театр искусствин аталанăвне, çитĕнекен ăрăва воспитани парас ĕçе пысăк тӳпе хывнине, артистсем Раççей, тĕнче шайĕнчи конкурссенче хăйсене ăнăçлă кăтартма пултарнине палăртрĕç. Чи пăлхануллă самант, паллах, çĕнтерӳçĕсен ячĕсене пĕлтерессе кĕтни. Сергей Ильченко каланă тăрăх, «Чĕнтĕрлĕ чаршав» конкурса хутшăннă ĕçсене çичĕ номинацире хакланă. Кăçалхи çĕнтерӳçĕсем камсем-ха? «Чи лайăх сценографи» номинаци çĕнтерӳçи — Булат Ибрагимов /Чăваш патшалăх сăнав драма театрĕ/. Пысăк çак чыса вăл «Сашка» спектакле илемлетнĕшĕн тивĕçнĕ. «Чи лайăх юрă-кĕвĕллĕ спектакль» номинацире Татьяна Алешина /«Шекспир. Сонеты», Чăваш патшалăх пуканесен театрĕ/ çĕнтернĕ. «Ачасем валли лартнă чи лайăх спектакль» — К.В.Иванов ячĕллĕ Чăваш патшалăх академи драма театрĕн «В поисках Большой Медведицы» ĕçĕ /режиссерĕ — Алексей Герасимов/. «Иккĕмĕш планри чи лайăх роль» номинацире «Дядя Ваня» /А.Чехов/ спектакльте отставкăри Серебряков профессор рольне вы— лянă Вадим Валов /Вырăс патшалăх драма театрĕ/ палăрнă. «Чи лайăх арçын ролĕ» номинаци çĕнтерӳçи — «Мцыри» спектакльте /М.Лермонтов/ Мцыри сăнарне калăпланă Николай Миронов /Çеçпĕл Мишши ячĕллĕ Чăваш патшалăх çамрăксен театрĕ/. «Чи лайăх хĕрарăм ролĕ» номинацире Вырăс патшалăх драма театрĕн артистки Екатерина Апполонова çĕнтернĕ. Вăл «Дядя Ваня» спектакльте Софья Александровна /Соня/ сăнарне калăпланă. «Çулталăкри чи лайăх спектакль» — «Мцыри». Ăна Çеçпĕл Мишши ячĕллĕ Чăваш патшалăх çамрăксен театрĕ М.Лермонтов произведенийĕ тăрăх лартнă. Премьера пĕлтĕр утă уйăхĕн 4-мĕшĕнче пулнă. Спектакльпе чăннипех те пултаруллă ушкăн ĕçленĕ: Элиста хулинчи Сергей Бурлаченко режиссер, Санкт-Петербургри Мария Шуплецова художник-постановщик, çутă художникĕ Михаил Добрышин, Мускаври пластика режиссерĕ Менгилен Сат. Сăнарсене театрти çамрăк артистсем калăпланă. «Паллах, «Çулталăкри чи лайăх спектакль» ята тивĕçнинче театрăн мĕн пур ĕçченĕн тӳпи пур», — терĕ Ольга Иванова директор. <...>

Валентина БАГАДЕРОВА.

Материалсемпе туллин паллашас тесен...

www.hypar.ru