«Чăваш хĕрарăмĕ» 11 (1188) № 25.03.2021

Вăрах ÿсĕрсен…

Пĕр ялта туберкулезпа чирлĕ çынна эмел ĕçтермешкĕн хапха урлă каçни çинчен каласа кăтартнăччĕ сывлăх сыхлавçисем. Вăхăтра сипленмесен ку амак ыттисене те шар кăтартма пултарать. Ахальтен мар пуш уйăхĕн 24-мĕшĕнче туберкулезпа кĕрешмелли куна тĕнчипех паллă тăваççĕ. Ял-хулара тĕрлĕ мероприяти йĕркелессине йăлана кĕртнĕ. Çакă, паллах, инфекци чирĕнчен сыхланма пулăшать.

Бактери ытларах чухне /80-90 процент/ ӳпкере аталанать. Çавнашкалах ытти органа /шăмăпа сыпă тытăмне, пӳрене, ӳте, пыршăлăха, куçа, пуç мимин тĕртĕмĕсене/ сиенлеме пултарать.

Федерацин республикăри гигиенăпа эпидемиологи центрĕн тухтăрĕсем Ольга Николаевăпа Зоя Ежукова каланă тăрăх, 2018-2020 çулсенче туберкулезпа чирлĕ 355-рен пуçласа 494 çын таран шута илнĕ. 2018 çулта — 18, виçĕм çул — 20, пĕлтĕр 47 çын çак амака пула пурнăçран вăхăтсăр уйрăлнă. Статистика кăтартăвĕнчен çакă паллă: мăн çынсем, 17 çула çитменнисемпе танлаштарсан, 8,7 хут ытларах чирленĕ. Ачасен хушшинче вара 15-17 çултисене çав инфекци тăтăшрах аптăратнă.

Чирлĕ çын ӳсĕрнĕ, сунасланă, калаçнă вăхăтра туберкулез ерес хăрушлăх пысăк. Сурчăкри бактерисем сывлăшра сарăлаççĕ. Чир пуçаракан инфекци хăйĕн хăватне час çухатмасть. Тусанра — 10 кун таран, кĕнеке страници, тетте çинче — 3, тăпрара — 6, шывра — 5-10 уйăх упранать вăл. Чирлĕ çыннăн пӳлĕмĕнчи сĕтел-пукан çинче 3-4 уйăх пурăнать. Типнĕ çăра сурчăкра вара бактери 1 çул таранах вилмест. <...>

Марина ТУМАЛАНОВА.

♦   ♦   ♦

Атăл çинчи пулăçсем

Вырăс художникĕн Илья Репинăн «Атăл çинчи бурлаксем» картина пур. Паян юхан шыв тăрăх кимĕ туртакан çук ĕнтĕ. Апла пулин те çыран хĕрри çынсăр мар. Кунта çулла та, хĕлле те пулăçсем йыш-лăн пухăнаççĕ. Çут çанталăкăн кунашкал тусĕсем нумай республикăра.

Уçă сывлăшра пулма кăмăл тăвакансене ырламалла кăна. Çав вăхăтрах çут çанталăк тусĕсен хăрушсăрлăх çинчен манмалла мар. Çуллахи вăхăтра вĕсене пушар хăрушсăрлăхĕн нормисене уямаллине аса илтеретпĕр. Хĕлле вара пăр çинче асăрхануллă пулмалли ыйту малти вырăна тухать. Чи малтан пысăк юхан шыв çинче пулă тытма кăмăллакансене пырса тивет ку.

Сăмахăм пушă вырăнта çуралман. Пăр айне каякан сахал-и? Юлашки 3 хĕл кăна республикăри шывсем çинче инкеклĕ 12 ĕç-пуçа шута илнĕ. 4 çынна çеç çăлма май килнĕ. Саккăрăшĕ /хăрушсăрлăх йĕркине пăхăнманран/ пăр айне кайса вилнĕ. Асăннă тĕслĕхсенчен иккĕшĕ 2020-21-мĕш çулсенче пулса иртнине палăртмалла. Пĕлтĕрхи раштав уйăхĕн 1-мĕшĕнче Шупашкарта пурăнакан 1950 çулта çуралнă арçын инкеке лекнĕ. Пулла тухнăскер пăр айне кайни хăрушсăрлăха пăхăнманнипе çыхăннă. Юрать-ха иртен-çӳрен курнă та пулăшма васканă. Раштав уйăхĕн 11-мĕшĕнче çăлавçăсем Куславкка районĕнче 1982 çулта çуралнă каччă виллине кăларнă. 6-мĕшĕнче пулла кайнăскер килне таврăнманнине амăшĕ 10-мĕшĕнче пĕлтернĕ.

Çакнашкал инкексем май пур таран сахалрах пулччăр тесе тимлеççĕ те Раççей МЧСĕн республикăри управленийĕн пĕчĕк карапсен патшалăх инспекцийĕн /ГИМС/ ĕçченĕсем. Уйрăмах Атăлпа Сăр тăрăхĕнче пулăçсен хушшинче куллен профилактика ирттереççĕ. Пăр хулăнăшне сăнаса тăраççĕ-и-ха? Пĕри ăнсăртран инкеке лексен мĕн тумаллине пĕлеççĕ-и? Çак ыйтусене хускатаççĕ те инспекторсем. Республикăри пысăк шывсем çийĕн выртакан пăр хулăнăшне те куллен виçеççĕ.

— Атăл пăрĕ ака уйăхĕн пуçламăшĕсĕр, тепĕр чухне варрисĕр те хускалакан марччĕ. Унăн хулăнăшĕ çирĕп-ха. Анчах çакă хăрушсăрлăх çинчен манмаллине пĕлтермест. Халĕ, сăмахран, пăр çийĕ сĕлкĕшленсех пырать.

Татьяна НАУМОВА.

♦   ♦   ♦

Харсăр та, ачаш та...

Пуш уйăхĕн 21-мĕшĕнче Шупашкарти Трактор тăвакансен культура керменĕнче Чăваш Республикин культурăн тава тивĕçлĕ ĕçченĕн, «Çăлкуç» халăх театрĕн режиссерĕн Галина Скворцовăн пултарулăхне халалласа уяв иртрĕ. 7 теçетке çула хыçа хăварнă Галина Моисеевна çавра куна тăванĕсемпе, ентешĕсемпе, ĕçтешĕсемпе тата куракансемпе паллă турĕ.

Вăрнар районĕнчи Вăрманкас ялĕнче çуралнă хастар чăваш пики ачаранах юрă-ташă енне туртăннă. Шкул хыççăн Шупашкарти Ф.Павлов ячĕллĕ музыка училищине вĕренме кĕнĕ вăл. Ятарлă пĕлӳ илсен тăван тăрăхне таврăннă, район культура çуртĕнче тăрăшнă.

— Ача чухне ятарласа Галина юрланине итлеме Вăрнара каяттăм. Вăл сцена çине хĕрлĕ атă тăхăнса тухса «Русские сапожки» юрă шăрантарнине нихăçан та манмастăп. Те Галина Моисеевнăна килĕштернипех артистка пулас кăмăл çуралчĕ? — ăшшăн калаçрĕ Чăваш оперăпа балет театрĕн солистки Валентина Смирнова Иван Николаев артистпа пĕрле кĕреке хуçине юрăпа саламлама тухсан.

Вăрнар енсен «Туслăх» ентешлĕхĕн ертӳçи Андрей Суварин тата ушкăн хастарĕсем Г.Скворцовăн пурнăçа юратас хавхине, кулăша хапăлскерпе тĕл пулса темиçе минут калаçсан çынна хавхалану кĕнине палăртрĕç. Ентешĕсем халăх театрĕн режиссерĕ шухăша путмалли спектакльсем лартнипе кăмăллă. Галина Моисеевна хăйĕн ывăлĕпе кинĕшĕн — савăнăç-йывăрлăха яланах пĕрле пайлакан юратнă амăшĕ, мăнукĕсемшĕн чи ырă асламăшĕ пулнине туйрĕç залра ларакансем. <...>

Ирина ПУШКИНА.

♦   ♦   ♦

Çемье тăнăçлăхĕшĕн арçын яваплă

РФ тава тивĕçлĕ, Чăваш халăх артисчĕ Василий Павлов тăванĕн Юрий Петров-Сантусăн «Ырă çеç тăвасчĕ» кĕнекине алла илнĕччĕ. Унта — сцена ăстин чунне çывăх сăнарсем. Василий Иванович çинчен çырни хулăн кăларăма пуянлатать. Икĕ кĕнекерен пĕрне Калуга облаçĕнче пурăнакан пиччĕшĕ патне ярасшăн вăл.

Василий Павлов 70 çулхи юбилейне тинтерех паллă турĕ. Артист Çеçпĕл Мишши ячĕллĕ Чăваш патшалăх çамрăксен театрĕнче 50 çул тĕрлĕ сăнар калăплать. «Çак вăхăт сисĕнмесĕр иртрĕ», — хыçа юлнă тапхăра куç умне кăларнă май палăртать сцена ăсти. Нумай çул пĕрле ĕçлекен Вячеслав Оринов «Манăçми туйăмсем» спектакле ятарласа ун ячĕпе çырнă. «Çакă — маншăн кăсăклă черетлĕ ĕç. Эпĕ вăйлă характерлă, усал çынсене нумай кăтартнă. Кунта сăпайлă, хăйĕн шăпипе çырлахнă арçынна сăнарлатăп. Уншăн ыттисене ăнланни, пулăшни малти вырăнта. «Эсĕ хăвна выля», — терĕ Вячеслав Николаевич. Çав сăнарăн чун хавалĕ, шухăш-туйăмĕ мана çав тери çывăх. Хамăн ĕçпе кăмăллă, — каласа кăтартать вăл. — Çав вăхăтрах сăнара калăплама мĕн чухлĕ йывăртарах, ăна выляма çавăн чухлĕ çăмăлрах. «Кая юлнă юрату» трагикамитре Флорид Буляков Венера Пайгильдинăпа пĕрле сцена çине тухатпăр. Спектакльти туйăмсем туртса кĕртеççĕ те артист пулнине те манатăн. Иксĕмĕр те куççульпе макăратпăр. Хамăра ирĕке ярсан туйăмсен тыткăнне лексе вилме те пулать-тĕр. «Тахçантанпах макăрман. «Кая юлнă юрату» спектакль хăçан пулать-ши?» — тет ĕçтешĕм. Иксĕмĕр те кĕтетпĕр... Театртан куракан ырă кăмăлпа тухсан чунра çав тери савăк».

Ачаранпах — пĕрле

Василий Павлов пулас мăшăрĕпе пĕр класра вĕреннĕ. Çемье çавăрса хĕрпе ывăл çитĕнтернĕ. Уншăн çывăх çыннисем нимрен хакли юбилей каçĕнче те палăрчĕ.

«Атте-анне вĕрентни ăс-тăнра çырăнса юлнă. Çемье пуçĕн аппăшĕ пирĕнпе пĕрле пурăнатчĕ. Унăн çамрăклăхĕ Тăван çĕршывăн Аслă вăрçин çулĕсемпе пĕр килнĕ. Вăл качча тухман, хăнана çӳресе курман. Турра ĕненетчĕ. Чиркӳрен таврăннă çĕре ун валли килти сăра ăшăтаттăмăр. Вăл уншăн хĕпĕртетчĕ. Ăна ӳсĕр çӳренине, усал сăмах каланине илтмен. Вăл пирĕншĕн аннепе пĕр шайра пулнă. Кайран, ватăлсан, ăна хамăр пата илсе килтĕмĕр. Валерий пичче патĕнче Çĕпĕрте те пурăнчĕ вăл.

Эпир юратса пĕрлешрĕмĕр. Атте-аннен тĕслĕхĕпе хăватлă çав туйăма упрама тăрăшатпăр», — çирĕп çемье вăрттăнлăхне уçать Василий Иванович.

Павловсен 6 ачи çывăх çыннисен канлĕхне мала хунă. Ырă ĕçсемпе вĕсен кăмăлне тупма ăн-тăлнă. Пĕррехинче, Çĕпĕре вăхăтлăх кайсан, ӳпкелешсе ашшĕ-амăшĕ патне çыру шăрçаланă вăл. Ăна пиччĕшĕ курнă. «Вĕсен сансăрах шухăш нумай. Эсĕ япăх пурăнатăн-и? Чирлĕ-и? Çывăх çынсене мĕншĕн хурлантаратăн?» — ăс панă асли кĕçĕннине. Çакăн хыççăн, паллах, çырăва яла яман.

«Манăн мăшăр — Василий Павлов артист», — арăм çапла каласа хăпартланать-и?» — ыйтмасăр чăтаймарăм унран. «Эпĕ хамăн ĕçе кăна туса пыратăп вĕт», — сăпайланать сцена ăсти. Вĕсем пĕрле выляса çитĕннĕ. «6-мĕш класра вĕреннĕ чухне сăрă алсиш тăхăнса тухатчĕ. Эх, чупаттăмăр урамра. Пионер кунĕнче кӳлĕре шыва кĕнине ас тăватăп. Çанталăк сиввине те пăхман.

Вальăпа икcĕмĕр 25-ре пĕрлешрĕмĕр. Манăн çитĕнӳсемпе чунĕнче хĕпĕртет пулĕ. Çапах упăшки артист пулнишĕн мăнаçланнине кăтартмасть», — палăртать Василий Иванович. <...>

Марина ТУМАЛАНОВА.

♦   ♦   ♦

Питĕрти йăхташăмăрсен кун-çулĕ

Санкт-Петербургра пурăнакан йăхташăмăрсем Виталий Золотовпа Валериан Гаврилов «Эпир ялан пĕрле» «Мы вечно вместе кĕнеке пичетлесе кăларнă. Ăна Чăваш Республикин наци вулавăшне парнеленĕ. Ку ĕçе Питĕрти чăвашсен ентешлĕхĕ йĕркеленнĕренпе 95 çул çитнине халалланă.

Кĕнеке виçĕ пая çыхăнтарать. Пĕрремĕшĕ ят-сум çĕнсе илнĕ ентешсемпе — чăваш Улăпĕсемпе — паллаштарать. Иккĕмĕшĕнче Питĕрти чăвашсен ентешлĕхĕн историйĕ сăнланнă. Виççĕмĕшне хальхи вăхăтпа çыхăнтарнă. Çакăнта ентешлĕх пурнăçлакан ĕçсене кĕртнĕ.

Питĕрти наципе культура автономийĕн ертӳçи Валериан Гаврилов каланă тăрăх, «Чăваш тĕнчи» куçса çӳрекен музей наци культурине ăса хывма пулăшать. Çавнашкалах ташлакансем, юрлакансем, тĕрлĕ тытăмра тăрăшакансем уйрăм ушкăнсене чăмăртаннă. Пуласлăхра пĕр урама Петр Егоров архитектор ятне парасшăн. <...>

Марина ТУМАЛАНОВА.

Материалсемпе паллашас тесен...

www.hypar.ru